Cmentarz żydowski przy ul. Gwarnej we Wrocławiu

Kontekst

Wrocław, przed II wojną światową zwany Breslau i będący częścią Niemiec, był domem dla jednej z największych niemieckich społeczności żydowskich w tej części Europy. Za sprawą wojny i przesunięcia granic (Breslau stał się polskim Wrocławiem), żydowska historia miasta została wymazana. Wysiłki na rzecz jej ocalenia do roku 1989 były udaremniane przez komunistyczne władze, dążące do zunifikowania populacji i prezentujące określoną narrację na temat historii tzw. ziem odzyskanych.

Historia nie oszczędzała istniejącego od XVIII w. cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej (dawna niemiecka Claassenstrasse), będącego miejscem pochówku ponad 4000 osób wywodzących się z lokalnej społeczności żydowskiej. Cmentarz został zniszczony podczas oblężenia miasta, w ostatnich miesiącach II wojny światowej. Działka cmentarna, położona w samym centrum miasta, przy Dworcu Głównym, obecnie jest zabudowana budynkami mieszkalnymi, garażami, miejską halą sportową i po części stanowi właściwie „ziemię niczyją”, pomimo że pod ziemią wciąż znajdują się pochówki żydowskich Breslauerów. To sytuacja typowa dla wielu miast Europy Środkowej i Wschodniej, borykających się z burzliwą historią oraz problematyczną spuścizną II wojny światowej, Zagłady i lat komunizmu.

Fundacja Urban Memory powstawała w 2020 roku, we Wrocławiu, z zapoczątkowanej dwa lata wcześniej inicjatywy obywatelskiej na rzecz upamiętnienia terenu cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej. Obecnie Fundacja prowadzi szereg projektów lokalnych, krajowych i międzynarodowych. W 2022 roku przeprowadziła kompleksowe badania terenowe, a także badania opinii obejmujące mieszkające w okolicy osoby, interesariuszy publicznych i potomków/kinie, skupione wokół potencjalnego upamiętnienia cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej.

Wyróżniki

• Nawiązanie dialogu z lokalną społecznością sąsiedzką poprzez skierowanie bezpośrednio do interesariuszy/ek i mieszkających w pobliżu osób pytań dotyczących oczekiwań względem praktyk upamiętniających cmentarz żydowski przy ul. Gwarnej (Wrocław).
• Zaangażowanie najbardziej zainteresowanych podmiotów we współtworzenie przyszłości otaczającej ich przestrzeni publicznej, zarówno z uwzględnieniem przeszłości (zapomniany cmentarz żydowski przy ul. Gwarnej), jak i przyszłości (jakość przestrzeni publicznej i potrzeby lokalnej społeczności).

Więcej informacji

Więcej informacji na temat Cmentarza Żydowskiego we Wrocławiu przy ul. Claassenstrasse (obecnie ul. Gwarna) tutaj.
Pełny raport (w języku polskim) dostępny jest tutaj.

Wyzwania

• JAK poznać opinię bezpośrednich interesariuszy/ek (mieszkańcy/nki) na temat praktyk upamiętniających, które mają wpływ na ich najbliższe otoczenie?
• JAK zachować równowagę pomiędzy oczekiwaniami lokalnej społeczności a wymogiem szacunku wobec miejsca pochówku?
• JAK ustosunkować się do potencjalnych konfliktów i lat zaniedbań oraz pogodzić różne perspektywy?

Opis

W 2022 roku Fundacja Urban Memory przeprowadziła kompleksowe badania terenowe, a także badania opinii dotyczące stosunku lokalnej społeczności do upamiętnienia cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej. W sumie przeprowadzono 78 wywiadów w grupie 100 osób. Badania przeprowadził zespół 21 wolontariuszy i wolontariuszek: głównie wolontariuszy/ek: głównie studentów/ek, doktorantów/ek i absolwentów/ek wrocławskich uniwersytetów.

Wyniki zebrano w raporcie, prezentującym wyniki analizy danych terenowych, badań społecznych oraz działań Fundacji Urban Memory na przestrzeni dwóch lat. Raport został opracowany pod kierunkiem socjologów/żek z Wrocławia, we współpracy z lokalnymi ekspertami/kami w dziedzinie studiów żydowskich, architektury i urbanistyki.

Jeden z najważniejszych przedstawionych w raporcie wniosków dotyczy tego, że choć większość mieszkających w okolicy osób wie o znajdującym się tam cmentarzu żydowskim, poziom ich szczegółowej wiedzy na temat jego historii znacząco się różni.

Osoby, które brały udział w badaniach przeważnie optują za znalezieniem sposobu na upamiętnienie cmentarza żydowskiego w sposób odpowiadający na potrzeby lokalnej społeczności i oddający szacunek zmarłym. Dodatkowo wskazują one, że przemyślany, inteligentny sposób upamiętnienia mógłby pomóc w uporządkowaniu obecnie niezwykle chaotycznej przestrzeni publicznej, cierpiącej z powodu dezorganizacji i braku konkretnej wizji zagospodarowania.

Ostatecznie pytanie o opinię osoby uznały, że w proces upamiętnienia od początku powinno się angażować interesariuszy/ki i mieszkańców/nki – poprzez starannie zaprojektowane konsultacje społeczne i bez unikania szczerej, otwartej dyskusji.

Rozwiązania

1. Partnerskie traktowanie osób mieszkających w okolicy, słuchanie ich głosu.
2. Przedstawienie różnych wariantów tego, czym dane miejsce może się stać po upamiętnieniu, bez koncentrowania się wyłącznie na samym upamiętnieniu; poszanowanie potrzeb i obaw lokalnej społeczności.
3. Konsultowanie się z bezpośrednimi sąsiadami/kami terenu przed podjęciem jakichkolwiek decyzji architektonicznych.

Finansowanie

Raport interesariuszy/ek dotyczący upamiętnienia cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej został opublikowany przez Fundację Urban Memory w ramach projektu „Miejsca Pamięci i Zapomnienia” (2021-2022), finansowanego ze środków Funduszy Norweskich i EOG (program „Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny”). Posłużył jako podstawa do podejmowania kolejnych działań prowadzonych na terenie i w okolicy cmentarza w ramach projektu NeDiPa (m.in. odświeżenia prac artystki Anny Schapiro oznaczających fragmenty granic cmentarza).

W raporcie piszemy między innymi o tym, że „przedstawiciele społeczności lokalnej w większości zgadzają się, by przy ulicy Gwarnej powstało upamiętnienie przedwojennego cmentarza żydowskiego. Wątek stworzenia niewielkiego parku lub skweru zyskał aprobatę ogromnej większości uczestników badań. (…) Teren zielony mógłby stać się międzykulturowym stymulatorem przywiązania do miejsca, który – ze względu na praktyczną funkcję – będzie wartościowy również dla osób, które nie rozumieją i nie utożsamiają się w pełni z historią cmentarza jako miejsca pamięci społeczności żydowskiej”.

Wnioski

• Większość osób z lokalnej społeczności zgadza się, że upamiętnienie przedwojennego cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej mogłoby przyczynić się do stworzenia poczucia przynależności i przywiązania do Wrocławia wśród mieszkańców/nek najbliższej okolicy.
• Podkreślanie praktycznego wymiaru proponowanego upamiętnienia i jego wpływu na poprawienie jakości przestrzeni może być wartościowe dla osób nieutożsamiających się
  w pełni z historią cmentarza żydowskiego jako miejsca pamięci – przykładowo, teren zielony lub mały park mogłyby stanowić znaczącą wartość dla mieszkających w okolicy osób.
• Konsultacje społeczne z interesariuszkami/kami, poświęcone przestrzeni publicznej i upamiętnieniu, powinny pomóc obalić mity i lęki, odnieść się do obaw i stworzyć bezpieczną przestrzeń do wymiany zdań; wszystkie perspektywy są istotne i powinny być brane pod uwagę, zwłaszcza, jeśli pochodzą od osób sąsiedzkich i najbardziej zainteresowanych mieszkańców/nek.