Kontekst
Obszar dawnego nazistowskiego obozu pracy i koncentracyjnego Plaszow w Krakowie, powstałego na terenie dwóch żydowskich cmentarzy, do dziś pozostaje w dużej mierze nieoznakowany i – jako rozległy teren zielony – pełni głównie funkcje rekreacyjne. Osoby mieszkające w okolicy – nie zawsze zdając sobie sprawę, co znajdowało się tam wcześniej – często wykorzystują go do spacerów na świeżym powietrzu oraz wyprowadzania psów. Wielu mieszkańców Krakowa nie jest świadomych tego, jak rozległy był obóz, zwłaszcza, że część należącego do niego terenu w latach powojennych została zabudowana powstającemu z inicjatywy powołanej do tego celu instytucji, podlega tylko około połowa całego obszaru.
Zniszczony cmentarz żydowski z XVIII w. przy ul. Gwarnej (dawna Claassenstrasse) we Wrocławiu to przykład miejsca, które zniknęło z mapy miasta po II wojnie światowej. Zlokalizowany naprzeciwko Dworca Głównego, obecnie jest częścią podwórza otoczonego blokami mieszkalnymi. Cmentarz pozostaje zapomniany, ukryty i zaniedbany. W świadomości niektórych mieszkańców/ek i władz miasta zaistniał przy okazji badań archeologicznych prowadzonych w 2017 roku w związku z budową hotelu w tej okolicy. Choć Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego, przygotowany przez Radę Miasta Wrocławia w 2000 roku, przewiduje rewitalizację terenu, utworzenie parku pamięci i zazielenienie, do dziś nie został on zrealizowany.
Wyzwania
- JAK w sposób partycypacyjny połączyć praktyki upamiętniające i sztukę na potrzeby miejsc naznaczonych zaniedbaniem i tabu?
- JAK pracować w miejscach, gdzie lokalna społeczność może postrzegać potencjalne trwałe upamiętnienie jako niekorzystną zmianę ich najbliższego otoczenia?
- JAK zrealizować praktyki upamiętniania poprzez sztukę szanując różne grupy interesariuszy/interesariuszek i środowisko naturalne oraz zapewniając artystom/artystkom przestrzeń do autoekspresji?
Wyróżniki
- Dążenie do publicznego oznakowania i upamiętnienia oryginalnych granic zniszczonych cmentarzy żydowskich w dwóch dużych polskich miastach, zgodnie z zasadami żydowskiego prawa religijnego.
- Zaangażowanie miejscowej społeczności w praktyki upamiętniające.
- Zainicjowanie dialogu na temat możliwych sposobów trwałego upamiętnienia i oznakowania cmentarzy.
Opis
W 2022 roku artystka wizualna Anna Schapiro została zaproszona przez dwie organizacje aktywistyczne z Wrocławia i Krakowa do pracy z trzema zniszczonymi cmentarzami żydowskimi: jednym zlokalizowanym w centrum Wrocławia oraz dwoma znajdującymi się na terenie byłego nazistowskiego obozu KL Plaszow.
We wrześniu 2022 roku, we Wrocławiu, Anna Schapiro użyła naturalnych, ziemnych pigmentów, aby stworzyć instalację artystyczną Trzy ziemie. Miała ona utrzymać się przez siedem miesięcy i w dwóch miejscach tymczasowo oznaczyć wciąż widoczne granice zniszczonego cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej (dawna Claassenstrasse). Jedno z oznaczeń pojawiło się na wybrukowanej powierzchni Placu Konstytucji 3 Maja, drugie – na starym murze oddzielającym podwórko kompleksu mieszkalnego od ul. Gwarnej. Praca ta podkreślała poprzednie warstwy historyczne i topograficzne miejsca oraz jego przemiany w czasie. Pigmenty odzwierciedlały spektrum kolorów ziemi – od żółci, zieleni i czerwieni, aż po brązy. Schapiro wykorzystała technikę fresku, celowo wystawiając pracę na działanie sił natury (deszczu, wiatru) i życia miasta (ingerencja przechodniów).
Jak zauważyła Schapiro, cały proces znacząco różnił się od typowego podejścia do upamiętnienia, które zazwyczaj koncentruje się na postawieniu trwałego pomnika według koncepcji zamówionej lub wyłonionej w konkursie. Zamiast tego artystka – wraz z aktywistami/kami – dokonała tymczasowej interwencji w zaniedbany, nieupamiętniony obszar.
Projektowi artystycznemu towarzyszyły wycieczki prowadzone przez Fundację Urban Memory oraz przewodników miejskich/przewodniczki miejskie. Uczestniczące w nich osoby miały możliwość dowiedzenia się więcej o idei stojącej za tą konkretną pracą artystyczną, a także o tej części Wrocławia i historii zniszczonego cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej. Więcej informacji na temat Trzech Ziem tutaj.
Wnioski
- Partycypacyjne i tymczasowe praktyki artystyczne mogą poszerzyć horyzonty współczesnych dyskusji na temat roli pamięci, przestrzeni publicznej i lokalnej historii, jednocześnie skłaniając do zadawania ważnych pytań o funkcję sztuki i artystycznej ekspresji w życiu codziennym oraz w odniesieniu do konkretnych problemów społecznych.
- Aby cały proces odbywał się w atmosferze wzajemnego szacunku, przygotowania od samego początku muszą uwzględniać szerokie grono interesariuszy/ek: mieszkające w pobliżu osoby, władze lokalne (w tym podmioty odpowiedzialne za ochronę dziedzictwa), potomków/ kinie ofiar oraz społeczności, których to bezpośrednio dotyczy. Cele, oczekiwania, wzajemne wątpliwości, obawy oraz nadzieje powinny zostać precyzyjnie określone.
- Osadzenie interwencji artystycznych w szerszym kontekście – np. konferencji tematycznych, seminariów czy dyskusji – pozwala na powiązanie praktyki artystycznej z dyskusją ekspercką i wymianą wiedzy.
- Odejście od typowej praktyki upamiętnień (konkursy architektoniczne i tworzenie zaproponowanych przez ich uczestników/czki obiektów architektonicznych) na rzecz bardziej otwartego procesu może przynieść cenne rezultaty i służyć budowaniu świadomości i pamięci.
- Niespieszne prowadzenie całego procesu artystycznego, zwłaszcza partycypacyjnego, może wprowadzić element budowania społeczności i wspólnej refleksji.
W październiku 2022 roku, w Krakowie, Anna Schapiro stworzyła kolejną instalację artystyczną, Moving Earth. Sukces wrocławskiego projektu dał początek pomysłowi podobnej realizacji na znacznie większym, otwartym terenie byłego KL Plaszow, gdzie również znajdują się dwa nieoznakowane cmentarze żydowskie. Dobór materiałów musiał opierać się o podobne kryteria (charakter tymczasowej, nietrwałej ingerencji), jednak tym razem artystka postanowiła nieco zmienić technikę – zamiast mieszania pigmentów ze spoiwem i malowania odpowiednich elementów architektonicznych, zaproponowała rozsypanie pigmentów na ziemi, by w ten sposób stworzyć wizualną reprezentację granic cmentarzy. Zastosowane w Krakowie pigmenty w kolorze głębokiego pomarańczu odzwierciedlały barwę tamtejszej gleby. Artystka uznała, że potrzebne jest podejście inne niż we Wrocławiu, ponieważ precyzyjne zlokalizowanie granic obu cmentarzy w niektórych miejscach było zadaniem niemal niemożliwym. Wspólnie z organizatorami zdecydowała się więc na proces partycypacyjny: rozrzucanie pigmentów wspólnie z licznym gronem zainteresowanych osób: mieszkających w pobliżu, aktywistycznych, badawczych, należących do społeczności żydowskiej. Aby mieć pewność, że interwencja artystyczna odbędzie się partycypacyjnie i z szacunkiem dla wytycznych prawa żydowskiego, artystka i FestivALT ściśle współpracowali z mieszkańcami/nkami, Komisją Rabiniczną ds. Cmentarzy w Polsce, społecznością żydowską w Krakowie, Muzeum KL Plaszow oraz Biurem Miejskiego Konserwatora Zabytków.
„Nie byłam Artystką, byłam tylko jedną z wielu, wielu osób zaangażowanych w tworzenie dzieła, i jedną z jeszcze większej liczby osób, dzięki którym znalazłam się tam i robiłam to, co robiłam. […] Dzieło artystyczne ułatwia otwarcie drzwi, nazwanie nienazwanego, oznakowanie nieoznakowanego, rozpoczęcie dyskusji na głębszym, bardziej otwartym poziomie.” – Anna Schapiro
W rezultacie cmentarze zostały wyznaczone w terenie pierwszy raz po wojnie i to przy współpracy wszystkich stron trwającego konfliktu o przyszły kształt upamiętnienia. Więcej informacji o wydarzeniu można znaleźć tutaj.
Rozwiązania
- Wprowadzenie tymczasowej – przydatnej dla zrozumienia topografii danego miejsca – strategii oznakowania tam, gdzie brak jakichkolwiek trwałych form upamiętnienia.
- Zaangażowanie lokalnej społeczności w proces oznakowania, który jest okazją do poszerzenia wiedzy o danym miejscu i stworzenia poczucia współodpowiedzialności za nie.
- Wykorzystanie służącej upamiętnieniu interwencji artystycznej, która poprawia estetykę przestrzeni publicznej bez ograniczania jej funkcjonalności i sposobów jej użytkowania przez mieszkające w pobliżu osoby.
Realizacja i wsparcie
Artystyczne interwencje Anny Schapiro we Wrocławiu i w Krakowie zostały przeprowadzone w ramach wspólnego projektu „Miejsca Pamięci i Zapomnienia” (2021-2022) organizacji pozarządowych z dwóch polskich miast, Wrocławia i Krakowa (odpowiednio: Fundacja Urban Memory i Stowarzyszenie FestivALT). Projekt sfinansowano ze środków Funduszy Norweskich (program „Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny”), a jego dalszy rozwój był możliwy dzięki projektowi NeDiPa (finansowanemu w ramach programu Unii Europejskiej w latach 2022-2024).
Więcej informacji
Aby poznać szczegóły dotyczące partycypacyjnego procesu twórczego, można przeczytać wywiad z artystką dostępny tutaj. Więcej o samej Annie Schapiro można przeczytać tutaj. Informacji na temat projektów artystycznych Anny Schapiro we Wrocławiu i Krakowie mogą udzielić mogą odpowiednio: Fundacja Urban Memory oraz Stowarzyszenie FestivALT.
Anna Schapiro jest żydowską artystką wizualną na stałe mieszkającą w Berlinie. W swoich pracach wizualnych porusza się pomiędzy rzeźbą a malarstwem, często pracując z naturalnymi, ziemnymi pigmentami. W wielu projektach Schapiro odnosi się do aktualnych problemów społecznych Jej prace były prezentowane w Bazylei, Berlinie, Dreźnie, Hamburgu, Heidelbergu, Łodzi, Lublinie, Nowym Jorku, Porto, Stuttgarcie i we Wrocławiu. W omówionych przykładach z Polski artystka wkraczała w sam środek napiętych relacji pomiędzy różnymi interesariuszami/kami a wieloletnią historią zaniedbania.