Kontekst
W Europie Środkowej i Wschodniej pełno jest zapomnianych grzebalisk ofiar Zagłady. Znajdują się w lasach, przydrożnych rowach i na polach. Choć ich potomkowie/kinie, a także badacze/ki często nie znają dokładnych lokalizacji tych pochówków, ani też liczby spoczywających w nich osób, często przechowują je w swojej pamięci lokalne społeczności. Od 2014 roku Fundacja Zapomniane poszukuje takich miejsc, lokalizuje je, bada i upamiętnia.
W 2015 roku Fundacja Zapomniane przeprowadziła nieinwazyjne badania terenowe nieoznaczonego żydowskiego grzebaliska znajdującego się w lesie niedaleko wsi Pikule (woj. lubelskie, wschodnia Polska). W leśnej ziemiance ukrywało się jedenaście osób; w 1942 roku zostały one zabite przez nieznanych sprawców. Domniemane położenie pochówku wskazał Fundacji jeden z mieszkańców okolicznej wsi, któremu historię tę opowiedział nieżyjący już kolega.
Wyzwania
- JAK ustalić precyzyjną lokalizację pochówku przy użyciu najlepszych możliwych metod nieinwazyjnych?
- JAK przeprowadzić proces upamiętnienia w lesie, szanując zarówno pamięć ofiar, jak i środowisko przyrodnicze?
- JAK wpisać miejsce w lokalną kulturę pamięci?
Wyróżniki
- Wysunięcie na pierwszy plan lokalnej, wernakularnej pamięci, wyjście od indywidualnych świadectw osób z okolicy i przygotowanie działań upamiętniających z udziałem całej społeczności.
- Przeprowadzenie poprzedzającego upamiętnienie procesu partycypacyjnego, angażującego lokalną społeczność, lokalne władze i organizacje pozarządowe, szkoły, ośrodki kultury, lokalne nadleśnictwo oraz inne podmioty.
- Zaaranżowanie charakterystycznego, ale współgrającego z naturą (środowisko leśne) miejsca pamięci ofiar Zagłady, przy wykorzystaniu oryginalnych technik architektury krajobrazu oraz idei zielonych upamiętnień.
Opis
W 2015 roku Fundacja Zapomniane zarejestrowała świadectwo członka lokalnej społeczności i – w oparciu o jego relację oraz oględziny terenu – wskazała potencjalną lokalizację pochówku ofiar Zagłady. Fundacja nawiązała też kontakty z lokalnymi władzami, organizacjami i sprawującym pieczę na tym terenem Nadleśnictwem oraz przeprowadziła nieinwazyjne badania.
W 2017 roku miejsce zostało oznaczone symboliczną drewnianą macewą w ramach projektu „30 macew w 30 dni”, będącego wspólną inicjatywą Fundacji Zapomniane i The Matzevah Foundation (USA).
Pięć lat później, w październiku 2022 roku, Fundacja Zapomniane zbadała miejsce ukrywania się i pogrzebania ofiar, wykorzystując georadar i najnowocześniejsze technologie (więcej informacji o metodologii: tutaj). Nieinwazyjna metoda pozwoliła zespołowi precyzyjnie zlokalizować grzebalisko.
W 2020 roku Fundacja Zapomniane nawiązała współpracę ze środowiskiem aktywistów/ek pamięciowych z okolicy oraz szkołami w Janowie Lubelskim. Wcześniej zorganizowała warsztaty – łączące technologię i tradycyjne rzemiosło – w których wzięła udział miejscowa młodzież. Podczas warsztatów stworzona została drewniana macewa, którą następnie (wspólnie z młodzieżą i lokalnymi aktywistami/kami) umieszczono na lokalnym cmentarzu żydowskim, wówczas nieupamiętnionym i nieoznaczonym.
Zdecydowano, że ziemianka, w której ukrywały się ofiary przed śmiercią i która stała się miejscem ich pochówku, zostanie oznaczona roślinami wizualnie wytyczającymi jej granice, a zarazem zabezpieczającymi ją przed czynnikami naturalnymi czy zwierzętami.
W proces przygotowań do trwałego upamiętnienia zaangażowano Natalię Budnik, architektkę (dla) krajobrazu, która wraz z zespołem Fundacji i zaproszonymi ekspertami/kami zaprojektowała roślinny pomnik. Dla zespołu ważne było to, aby koncepcja pomnika uwzględniała specyfikę lokalnego ekosystemu. Fundacja blisko współpracowała z Nadleśnictwem i władzami lokalnymi; prowadzono także konsultacje botaniczne i biologiczne.
W listopadzie 2022 roku w Pikulach odbyło się uroczyste upamiętnienie. Obok drewnianej macewy zostały umieszczone macewy kamienne oraz tablica informacyjna. Rankiem 4 listopada 2022 roku odsłonięto pomnik/nagrobek – z udziałem lokalnej społeczności, Muzeum Regionalnego, Nadleśnictwa oraz władz Janowa Lubelskiego i sąsiednich gmin, a także przedstawicielami duchowieństwa, Rabinem i Biskupem, młodzieżą licealną i osobami reprezentującymi organizacje żydowskie.
Ceremonii towarzyszyły wydarzenia kulturalne: warsztaty fotograficzne dla uczniów lokalnego liceum, pokaz filmu w Janowskim Ośrodku Kultury oraz spotkania z lokalną społecznością zorganizowane przez Janowskie Stowarzyszenie Ławeczka Dialogu, zajmujące się pamięcią i wielokulturową historią regionu. W samym upamiętnieniu wzięło udział ponad 100 osób.
Rozwiązania
- Rozwinięcie pomysłu na żywy, zielony pomnik, który wizualnie oznaczy miejsce pochówku, a jednocześnie sprawi, że ludzkie szczątki będą zabezpieczone (przed ingerencją ludzi, zwierząt, czynników naturalnych); wykorzystanie architektury krajobrazu i konkretnych odmian roślin.
- Przeprowadzenie upamiętnienia o charakterze procesualnym: rozpoczęcie od badań, następnie oznaczenie miejsca przy pomocy tymczasowego drewnianego znacznika, wreszcie – odsłonięcie zielonego pomnika podczas partycypacyjnej ceremonii upamiętniającej.
- Nawiązanie długofalowej współpracy służącej upamiętnieniu, w którą zaangażowanych jest wielu interesariuszy, z władzami publicznymi włącznie.
Wnioski
- Warto angażować społeczność lokalną, partnerów i lokalne władze we współtworzenie upamiętnienia i towarzyszącego mu programu edukacyjnego od samego początku jego przygotowywania,
- Warto poszukiwać nowatorskich sposobów uczczenia pamięci ofiar przy uwzględnieniu wpływu takiej ingerencji na otaczającą przyrodę
- Warto budować kompleksowy program upamiętnienia, ze specjalną ceremonią i wydarzeniami towarzyszącymi dla różnych grup odbiorczych (pokaz filmu, warsztaty dla liceum), aby dotrzeć do jak największej liczby osób.
Realizacja i wsparcie
Pierwszego symbolicznego upamiętnienia (drewniana macewa) dokonano z pomocą The Matzevah Foundation. Fundacja Zapomniane w procesie badań skorzystała z finansowego wsparcia Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Międzynarodowego, Sojuszu na rzecz Pamięci o Holokauście (IHRA). Upamiętnienie w 2022 roku zostało przeprowadzone w ramach projektu NeDiPa, finansowanego z unijnego programu „Obywatele, równość, prawa i wartości” (CERV). W proces zaangażowali się również partnerzy projektu: krakowskie Stowarzyszenie FestivALT i wrocławska Fundacja Urban Memory.
Więcej informacji
Fundacja Zapomniane nadal poszukuje informacji na temat tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich pochówków w Pikulach i okolicach. Szczegóły na stronie internetowej.