Still Standing – pomnik w ruchu

Kontekst

Teren dawnego niemieckiego nazistowskiego obozu pracy i koncentracyjnego Plaszow, założonego w Krakowie na obszarze dwóch cmentarzy żydowskich, obecnie służy głównie jako park publiczny i pełni funkcje rekreacyjne; pozbawiony jest wystarczającej ilości informacji na temat jego historii i topografii. Performans Still Standing powstał w odpowiedzi na gorące dyskusje dotyczące potencjalnych form upamiętnienia tego miejsca. Performans opiera się na historycznej choreografii izraelskiej choreografki Noa Eshkol, przygotowanej w 1953 roku, z okazji 10. rocznicy powstania w getcie warszawskim i przeznaczonej do wykonania w kibucu Lohamei Hageta’ot (bojowników getta) w Izraelu.

Opis

Still Standing zostało stworzone w 2020 roku przez Weronikę Pelczyńską (tancerkę, choreografkę) i Aleksandrę Janus (antropolożkę, badaczkę) we współpracy z Moniką Szpunar (tancerką, choreografką) oraz przy wsparciu Stowarzyszenia FestivALT. Performans z udziałem dwóch artystek, po raz pierwszy pokazany 3 października 2020 roku na terenie dawnego KL Plaszow, eksploruje ciało jako nośnik pamięci i żywą rzeźbę, powstającą w relacji z danym miejscem. Towarzyszy mu nagranie dźwiękowe, którego publiczność może
słuchać, obserwując ruchy wykonawczyń.

Performans był próbą zwiększenia świadomości – wśród osób odwiedzających ten teren – na temat lokalizacji obozu pracy i koncentracyjnego oraz dwóch przedwojennych cmentarzy żydowskich. Miał na celu zaangażowanie publiczności i wywołanie dyskusji na temat obecnej sytuacji oraz przyszłości miejsca.

Poprzez umieszczenie ciał w historycznie wielowarstwowej przestrzeni, performans tworzy obrazy, które interpretować mogą obserwujące go osoby. Skupiając się na relacjach przekształconych w fizyczne działania, nieustannie przemieszcza się od przeszłości do teraźniejszości, od tego, co zbiorowe, do tego, co osobiste.

Still Standing od samego początku był planowany jako performans, który można dostosowywać do różnych kontekstów i pokazywać w innych lokalizacjach. Do tej pory był kilkukrotnie prezentowany na terenie byłego KL Plaszow – cel stanowiło stworzenie tymczasowego pomnika, wokół którego ludzie mogą się gromadzić, rozmyślać i dyskutować.

W 2021 roku Still Standing pokazano na Lubliner Festival – festiwalu kultury żydowskiej organizowanym w Lublinie – po to, aby podkreślić wielokulturową tożsamość, żydowską przeszłość oraz historię miasta. Performans został wyprodukowany przez Stowarzyszenie FestivALT we współpracy z Centrum Kultury w Lublinie. Odbył się na jednym z głównych placów Starego Miasta, a publiczność korzystała z telefonów, aby wysłuchać nagrania dźwiękowego na temat żydowskiego dziedzictwa i żydowskiej historii miasta.

Wyróżniki

• Połączenie choreografii i storytellingu (nagranie dźwiękowe) w sposób, który ma na celu zbudowanie więzi widzów/widzek z trudnym dziedzictwem miejsca.
• Stworzenie efemerycznego „pomnika w ruchu” spełniającego rolę platformy do refleksji i dyskusji.
• Zwiększenie świadomości na temat historii miejsca wśród osób z okolicy, które regularnie przebywają na tym terenie.

Wyzwania

• JAK sztuka performatywna może stać się częścią intensywnych debat na temat form upamiętnienia i (braku) pamięci?
• JAK odnaleźć równowagę pomiędzy abstrakcyjną formą performansu a konkretnymi potrzebami i reakcjami interesariuszy/ek?
•  JAK jeden performans może być dostosowywany do kontekstów innych miejsc trudnego dziedzictwa?

16 maja 2023 roku Still Standing zaprezentowano w Warszawie, w ramach obchodów rocznicy powstania w getcie warszawskim (1943). Stowarzyszenie FestivALT współprodukowało go we współpracy z Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Mazowieckim Instytutem Kultury oraz Fundacją Artystyczną PERFORM. Warszawska iteracja była wspólną akcją performatywną, łączącą dwie wykonawczynie oraz 80 innych osób (mieszkających w okolicy lub po prostu zainteresowanych), którym towarzyszył Natan Kryszk, saksofonista. Widowisko rozpoczęło się przy Pomniku Bohaterów Getta w Warszawie, a zakończyło przy Kinie Muranów, w pobliżu miejsca, w którym niegdyś stała Wielka Synagoga. Narracyjna ścieżka dźwiękowa, której publiczność słuchała na swoich telefonach, nawiązywała do zniszczenia synagogi w Warszawie, dokonanego przez oddziały SS dokładnie tego dnia, 80 lat wcześniej. Latem 2023 roku Still Standing zaprezentowano na Biennale Sztuki Performance w Wilnie (Litwa), aby poddać refleksji wielokulturową przeszłość miasta. Performans wykonano na terenie najstarszego cmentarza żydowskiego w mieście, zamkniętego przez sowieckie władze. Obecnie znajduje się tam teren zielony oraz wileński Pałac Sportu. Performans został sfinansowany przez Instytut im. Adama Mickiewicza w Polsce.

Rozwiązania

1. Wprowadzenie cyklicznej praktyki performatywnej w przestrzeni będącej przedmiotem gorących debat i stworzenie alternatywnej platformy dyskusji – rodzaju „trzeciego miejsca”, w którym mogą być prezentowane różne perspektywy.
2. Zwrócenie uwagi na wielowarstwowość miejsca – składającego się z dwóch przedwojennych cmentarzy żydowskich, infrastruktury obozu pracy i koncentracyjnego, stref egzekucji i masowych grobów, a także powojennej zabudowy i roślinności.
3. Reinterpretacja historycznej choreografii przy jednoczesnym rozszerzeniu sposobu rozumienia pomnika.

Wnioski

• Plenerowy performans artystyczny może połączyć wykonujące go osoby oraz publiczność z konkretnym miejscem i jego historią.
• Minimalistyczne formy sztuki performatywnej mogą umożliwić refleksję w indywidualnym tempie, w zgodzie z własnymi odczuciami i bez wrażenia przytłoczenia.
• Kontekst przestrzenny i osadzenie performansu w relacji do miejsca są kluczowe – można to osiągnąć udostępniając nagranie dźwiękowe, które dostarcza publiczności niezbędnych informacji.

Finansowanie

Still Standing został pierwotnie opracowany przy wsparciu Stowarzyszenia FestivALT, we współpracy i dzięki finansowemu wkładowi partnerów wymienionych powyżej (różne
iteracje performansu). Różne wersje spektaklu były również wspierane przez Fundację Allianz, Paideia – Europejski Instytut Badań nad Kulturą Żydowską oraz projekt Thinking Through the Museum Uniwersytetu Concordia. Później został wystawiony jako część projektu NeDiPa w Krakowie we współpracy z Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN i Fundacją Artystyczną Perform.

Więcej informacji

Więcej informacji o Still Standing można znaleźć na stronie internetowej Stowarzyszenia FestivALT tutaj. Szczegóły dotyczące performansu w Lublinie można znaleźć tutaj, w wersji z Biennale Sztuki Performance w Wilnie (wraz z nagraniem dźwiękowym; język angielski) tutaj, a wersji warszawskiej na stronie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN tutaj. Recenzja performansu w Warszawie do przeczytania tutaj.

fotografie Klaudyna Schubert