Wierzba Estery w Chrzanowie

Kontekst

Przed drugą wojną światową, żydowska społeczność Chrzanowa stanowiła połowę z 20 000 mieszkających tam osób. Przez ostatnie lata pamięć o niej jednak ulegała stopniowemu zatarciu. W Chrzanowie istnieje miejsce, które kiedyś nazywało się Placem Estery – znajdowała się tam Wielka Synagoga, zburzona w latach 70. XX w. Niedługo po jej zburzeniu w pobliżu zasadzono wierzbę płaczącą (wierzba biała), która stanowiła element lokalnego krajobrazu aż do jej niespodziewanego ścięcia w roku 2018.

Wierzba Estery to projekt artystyczny sióstr Marty i Katarzyny Sali z Chrzanowa (Polska) oraz Roberta Yerachmiela Snidermana z Filadelfii (USA), których przodkowie/przodkinie mieszkali/mieszkały w polskich miastach, Jarosławiu i Warszawie.

Głównym celem interwencji artystycznej było ponowne zasadzenie drzewa w miejscu synagogi i nazwanie go Wierzbą Estery, a tym samym przywrócenie pamięci o historii aktualnie bezimiennego skweru.

Wyróżniki

• Podjęcie próby konfrontacji zarówno z historią Zagłady miejscowej społeczności żydowskiej i zniszczenia jej dziedzictwa w czasie II wojny światowej, jak i jego powojennego zaniedbania.
• Czerpanie z symbolicznych znaczeń zasadzonego drzewa (wierzba biała) w kulturze polskiej i żydowskiej w celu zbliżenia ludzi.

Opis

3 lipca 2022 roku ulicami Chrzanowa przeszła milcząca procesja upamiętniająca dawną żydowską społeczność miasta. Biorące w niej udział osoby wyruszyły z okolic stacji kolejowej, by ostatecznie dotrzeć na dawny Plac Estery, gdzie z udziałem artystek i artysty, w miejscu Wielkiej Synagogi, zasadzono wierzbę.

Zasadzenie Wierzby Estery – sadzonki wierzby białej – odbyło się pod przewodnictwem artystek Katarzyny Sali i Marty Sali oraz artysty Roberta Yerachmiela Snidermana. Tradycyjne kulturowo-lecznicze zastosowania i kosmologiczne znaczenie wierzby w rytuałach Europy Środkowej i Wschodniej wykorzystano jako etyczno-estetyczny kontekst projektu. Czteroletni proces badań i artystycznej współpracy połączył regionalne i lokalne instytucje, obecnych mieszkańców/ki, potomków/kinie i osoby ocalałe – służył upamiętnieniu, poddaniu refleksji, opłakaniu ofiar Zagłady i uhonorowaniu pokoleń Żydów zamieszkujących miasto przez interwencję w topografię skweru.

Gest ponownego zasadzenia drzewa nawiązywał do transkulturowych doświadczeń, w których wierzba biała odgrywała istotne dla społeczności żydowskiej i chrześcijańskiej znaczenie: pojawiała się jako drzewo mocy, antidotum na choroby, bezpłodność i fizyczny ból; łączyła żywych i umarłych, tworzyła między nimi pomost i dawała podstawę wzajemnym relacjom. Inspirację stanowiła także tradycyjna, zarówno żydowska, jak i słowiańska, praktyka wykorzystywania „cichej wody” – pobieranej do celów leczniczych, z naturalnego zbiornika wodnego, nocą, w ciszy.

W milczącym marszu ulicami miasta wzięli udział muzycy niosący swoje instrumenty oraz osoby, które w ciszy niosły słoiki z wodą. Marsz symbolicznie odwracał bieg historii – podążał w przeciwnym kierunku, niż marsz śmierci chrzanowskich Żydów i Żydówek, wiodący do obozu Auschwitz. Gdy tylko drzewo zostało zasadzone, lokalna społeczność podlała je cichą wodą, a muzycy rozpoczęli grę na instrumentach.

W wydarzeniu uczestniczyły zarówno osoby mieszkające w Chrzanowie współcześnie, jak i przybyła z Izraela rodzina (syn z żoną i córką) zamordowanej podczas Zagłady mieszkanki Chrzanowa, która również miała na imię Estera. Przed wojną Estera żyła w tym mieście i modliła się w synagodze na tym placu, skąd została zabrana do Auschwitz.

Wyzwania

• JAK symbolicznie przywrócić pamięć o żydowskiej społeczności miasta, jej Zagładzie i zniszczeniu dziedzictwa żydowskiego w przestrzeni publicznej?
• JAK natura i rośliny mogą stać się „sojusznikami” praktyk upamiętniających?
• JAK stworzyć interwencję artystyczną w krajobrazie małego miasta i zaangażować lokalną społeczność w działania upamiętniające?

Rozwiązania

1. Projektowanie interwencji artystycznych, w które publiczności łatwo się będzie zaangażować (wstęp wolny, przestrzeń publiczna, możliwość anonimowego dołączenia).
2. Realizowanie działań przyciągających szeroką publiczność, pomagających budować wspólne zainteresowanie i skłaniające do troski o miejsce dzięki skupieniu na elemencie przyrody.
3. Czerpanie ze znanych i oswojonych praktyk pamięci (takich jak marsze pamięci) z nowym językiem artystycznym (odwołanie do tradycji „cichej wody”, milczący marsz, wykorzystanie sadzonki drzewa).
4. Wyprowadzanie pomysłu na interwencję z kontekstu oraz historii danego miejsca.

Wnioski

• Do zrealizowania inicjatywy potrzeba było czterech lat badań i przygotowań: kompleksowe, inkluzywne praktyki upamiętniania wymagają niezbędnej pracy przygotowawczej i konsultacji.
• Inicjatywa zrodziła się w wyniku polsko-amerykańskiego spotkania artystycznego w Berlinie, w kontekście innej wystawy – tworzenie sprzyjających warunków do spotkania i współpracy dla ludzi o podobnej wrażliwości odgrywa niebagatelną rolę w kreowaniu ich przyszłych, konstruktywnych współprac.
• Zaangażowanie potomków/potomkiń w podobne projekty oraz umożliwienie im bezpośredniego uczestnictwa w nich ma fundamentalne znaczenie zarówno z punktu widzenia pamięci, jak i dla kształtowania postaw tolerancji w teraźniejszości.
• Wzmacnianie lokalnych instytucji kultury już na wczesnym etapie każdego projektu – jako opiekunów i strażników pamięci – jest kluczowe, aby budować poczucie współodpowiedzialności za efekty i dalsze ścieżki jego rozwoju.

Realizacja i wsparcie

Wierzba Estery była częścią edycji FestivALT 2022 i została zrealizowana w ramach wspólnego projektu organizacji pozarządowych z dwóch polskich miast, Wrocławia i Krakowa (odpowiednio Urban Memory Foundation i Stowarzyszenie FestivALT) „Miejsca Pamięci i Zapomnienia” (2021-2022), oraz projektu NeDiPa finansowanego przez UE. Inicjatywę dofinansowano ze środków Funduszy Norweskich (program „Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny”) oraz Unii Europejskiej (program „Obywatele, równość, prawa i wartości”). Inicjatywę wsparła również Fundacja Kultury Allianz.

Za koncepcję projektu odpowiadają artystki Marta Sala i Katarzyna Sala, artysta Robert Yerachmiel Sniderman oraz Stowarzyszenie FestivALT w Krakowie. Współpracę nawiązano m.in. z: Muzeum im. Ireny i Mieczysława Mazarakich w Chrzanowie, Miejskim Ośrodkiem Kultury, Sportu i Rekreacji w Chrzanowie, dr. Markiem Tuszewickim i Śomi (Dominiką Śmigocką).

Więcej informacji

• Materiał wideo dokumentujący wydarzenie można znaleźć tutaj.
• Więcej informacji na tema inicjatywy znajduje się na stronie projektu NeDiPa na podstronie projektu na www FestivALTu.
• Projektowi poświęcono artykuł w „Gazecie Wyborczej” (w języku polskim)