Kontekst
Obszar dawnego nazistowskiego obozu pracy i koncentracyjnego Plaszow w Krakowie, powstałego na terenie dwóch żydowskich cmentarzy, do dziś pozostaje w dużej mierze nieoznakowany i – jako rozległy teren zielony – pełni głównie funkcje rekreacyjne. Osoby mieszkające w okolicy – nie zawsze zdając sobie sprawę, co znajdowało się tam wcześniej – często wykorzystują go do spacerów na świeżym powietrzu i wyprowadzania psów. Wielu mieszkańców/nek Krakowa nie jest świadomych tego, jak rozległy był obóz, zwłaszcza, że część jego terenu została w latach powojennych zabudowana; w efekcie faktycznemu upamiętnieniu, powstającemu z inicjatywy powołanej do tego celu instytucji, podlega tylko około połowa całego obszaru.
Przez kilka lat, w ramach corocznego festiwalu sztuki i aktywizmu żydowskiego FestivALT w Krakowie, organizowane były spacery tematyczne dla osób posiadających psy (które także mogły uczestniczyć w wydarzeniu) oraz wszystkich zainteresowanych mieszkających w okolicy. Ich celem było przedstawienie zgodnych z prawem żydowskim zasad zachowywania się na cmentarzach żydowskich oraz objaśnienie topografii terenu.
Wyróżniki
- Przedstawienie praktycznych aspektów żydowskiego prawa religijnego dotyczącego cmentarzy w sposób bezpośredni i zrozumiały.
- Wyjście naprzeciw konkretnym potrzebom osób żyjących w sąsiedztwie miejsca trudnego dziedzictwa i zamiast narzucania reguł – przybliżanie perspektywy żydowskiej w relacji do wyzwań, jakie stwarza teren.
Wyzwania
- JAK edukować mieszkające w okolicy osoby na temat miejsca trudnego dziedzictwa w sposób konstruktywny, ale bez protekcjonalności?
- JAK negocjować nowe sposoby korzystania z miejsc trudnego dziedzictwa?
- JAK znaleźć równowagę pomiędzy oczekiwaniami lokalnej społeczności a wymogiem szacunku wobec miejsca pochówku?
Opis
W styczniu 2022 roku FestivALT postanowił zorganizować akcję pilotażową polegającą na sąsiedzkim spacerze z psami dla wszystkich zainteresowanych mieszkańców/nek oraz innych osób. Spotkanie w przyjaznej atmosferze służyło zdobyciu lub poszerzeniu wiedzy na temat praktycznych aspektów prawa żydowskiego (halachy) oraz tego, co jest dozwolone na terenie cmentarza żydowskiego. Choć pierwsza odsłona akcji nie była szeroko nagłaśniana, odniosła sukces – przyciągnęła grono ludzi z okolicy wraz z ich zwierzętami domowymi.
Podczas spaceru Aleksander Schwarz, ekspert ds. żydowskich pochówków i cmentarzy, przybliżył wynikające z halachy zasady właściwego zachowywania się na cmentarzach oraz objaśnił topografię terenu. Spacer został pomyślany jako praktyczna prezentacja tych zasad, ze szczególnym uwzględnieniem sposobu, w jaki z tego obszaru mogą korzystać psy.
Uczestniczące w spacerze osoby odwiedziły najważniejsze miejsca byłego obozu; dzięki zestawom słuchawkowym, osoby posiadające psy mogły swobodnie przemieszczać się razem z nimi, zachowując bezpieczną odległość.
Pełniący rolę przewodnika Aleksander Schwarz to ekspert Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy, specjalista w dziedzinie prawa żydowskiego dotyczącego cmentarzy i pochówków oraz wiceprezes Fundacji Zapomniane. Odtwarza on historyczne granice cmentarzy i poszukuje nieupamiętnionych miejsc żydowskich pochówków z czasów Zagłady, wykorzystując metody badawcze zgodne z halachą. Wszystkie spacery prowadzi teraz w towarzystwie swojego psa imieniem Józia.
W 2022 roku odbyły się trzy sąsiedzkie spacery z psami po dawnym KL Plaszow, pod przewodnictwem Aleksandra Schwarza; kolejny miał miejsce w czerwcu 2023 roku, podczas 7. edycji FestivALT, corocznego festiwalu kultury żydowskiej i żydowskiego aktywizmu w Krakowie.
Organizatorzy starali się wykorzystać je jako okazję do budowania wzajemnych relacji i zrozumienia pomiędzy mieszkańcami/nkami a społecznością żydowską w Krakowie. Spacery stworzyły możliwość poznania zasad związanych z cmentarzami żydowskimi, ale także – wymiany myśli i wrażeń na temat roli pamięci, upamiętniania i przestrzeni publicznej oraz wymagań względem nich.
Spacery powstały pod wpływem inspiracji innego rodzaju immersyjnych spacerów pamięciowych organizowanych przez FestivALT – skupiających się na leczniczych właściwościach roślin z okolicy pod nazwą Lecznicze Rośliny Płaszowa.
Rozwiązania
- Stworzenie przestrzeni do dyskusji, umożliwiającej spotkanie różnych interesariuszy, a zwłaszcza mieszkańców/nek i przedstawicieli/ek społeczności żydowskiej.
- Konsultacje i negocjacje prowadzone w czasie rzeczywistym, służące wypracowaniu rozwiązań dostosowanych do miejsca i potrzeb jego użytkowników/czek (również nie-ludzkich).
- Zwrócenie się ku tradycji żydowskiej i prawu żydowskiemu w celu znalezienia wskazówek oraz innowacyjnych metod radzenia sobie ze współczesnymi wyzwaniami.
Wnioski
- Wszystkie zainteresowane strony powinny mieć możliwość wypowiedzenia się w kwestii upamiętnień i praktyk pamięciowych w przestrzeni publicznej, z którą mają regularny – często codzienny – kontakt. Istnieje potrzeba wypracowania kompromisów, które umożliwią wszystkim korzystanie z tych przestrzeni z poszanowaniem ich przeszłości i historii.
- Z punktu widzenia kultywacji namacalnej kultury pamięci skuteczniejsze niż poleganie wyłącznie na znakach czy tablicach informacyjnych jest organizowanie spacerów czy wydarzeń włączających lokalnej społeczności.
Finansowanie
Sąsiedzkie spacery organizowane podczas edycji FestivALT w 2022 roku były częścią wspólnego projektu „Miejsca Pamięci i Zapomnienia” (2021-2022), finansowanego ze środków Funduszy Norweskich i EOG (program „Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny”).
Więcej informacji
Więcej informacji o inicjatywie można znaleźć tutaj.
fotografie Pracownia Obrazu 2.0