Ogromna liczba miejsc trudnego dziedzictwa związanego z historią i Zagładą Żydów w Polsce, w połączeniu ze stosunkowo niewielką liczebnością współczesnych społeczności żydowskich oraz brakiem powszechnej wiedzy na temat żydowskich praktyk i tradycji rodzi pilną potrzebę stworzenia ram odniesienia dla powiększającego się grona aktywistów/ek pamięciowych w Polsce.
Jako że w bezpośrednim sąsiedztwie tych miejsc żyją zwykle osoby niebędące Żydami/Żydówkami i niekoniecznie zaznajomione z żydowskim prawem oraz religią i tradycją żydowską, istnieje potrzeba połączenia perspektyw lokalnej i żydowskiej przy opracowywaniu zrównoważonych praktyk opieki nad tego rodzaju miejscami oraz ich upamiętnianiem.
Z religii i tradycji żydowskiej, a także z żydowskiego prawa religijnego (halachy), wynikają określone zasady, które powinny być respektowane przez osoby zajmujące się miejscami związanym z historią żydowską i/lub historią Zagłady. Przybliżamy je poniżej.
1. Żadne miejsce zawierające żydowskie szczątki nie powinno być naruszane.
Żydowska tradycja i żydowskie prawo traktują jako święte zarówno to, co duchowe, jak i to, co fizyczne. Duszę i ciało uznaje się za nierozłączne, więc zakłócając spokój pochowanych w ziemi kości, jednocześnie zakłóca się spokój duszy. Jak czytamy w Talmudzie: „Zabrania się przenoszenia zmarłych i ich kości z miejsca, gdzie spoczywają” (Talmud Jerozolimski Moed Katan 2:4).
Z wyjątkiem rzadkich, wyjątkowych przypadków, judaizm nie dopuszcza ekshumacji. W praktyce oznacza to, że terenu, na którym znajdują się szczątki żydowskie, nie powinno się rozkopywać ani naruszać; nie powinny być tam również prowadzone prace budowlane, inwazyjne badania archeologiczne, a nawet niektóre rodzaje prac konserwatorskich.
W Polsce jakiekolwiek działania terenowe, z którymi wiąże się ryzyko naruszenia ziemi w miejscu znajdowania się żydowskich pochówków, muszą być uprzednio skonsultowane z Komisją Rabiniczną ds. Cmentarzy. Dalszych wskazówek mogą także udzielić organizacje pozarządowe, np. Fundacja Zapomniane.
Co do zasady nie powinno się stąpać po grobach. Reguły tej przestrzegać można jednak wtedy, gdy wiadomo, gdzie znajduje się grób lub strefa pochówku. Nieumyślne poruszanie się po nieoznakowanym grobie lub grzebalisku ofiar Zagłady nie jest uważane za przewinienie. Właśnie dlatego ich odpowiednie oznakowanie i wytyczenie granic mają tak duże znaczenie.
2. Raz założony, cmentarz żydowski pozostaje nim na zawsze, choćby nie miał już nagrobków
Tradycja żydowska nie zna czegoś takiego jak „dawny cmentarz żydowski”. Teren, na którym znajduje się cmentarz żydowski, mógł zostać przekształcony w park lub zabudowany, jednak o ile w ziemi wciąż są ludzkie szczątki, powinien być nazywany cmentarzem i tak traktowany. Na obszarze współczesnej Polski znajduje się od 1200 do 1400 takich miejsc. Pomimo że wiele z nich pozbawionych jest jakichkolwiek widocznych oznaczeń nad ziemią (ogrodzenie, nagrobki, brama, itp.), dotyczą ich przepisy żydowskiego prawa religijnego.
Wytyczne Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy mają zastosowanie zarówno do ogrodzonych i oznakowanych cmentarzy, jak i do tych, których granice nie zostały jeszcze zrekonstruowane.
3. Zgodnie z tradycją żydowską najważniejsze jest zapewnienie spokoju zmarłym i integralności miejsc pochówku.
Dlatego też wszystkie prace wykonywane na cmentarzach, w tym projekty związane z odtwarzaniem historycznych granic, kwestie te powinny traktować priorytetowo.
Jeśli cmentarz został pozbawiony jakichkolwiek widocznych oznaczeń nad ziemią, jedną z możliwych form ochrony stref pochówku jest zmiana zagospodarowania terenu na „przestrzeń zieloną” (np. park lub plac) oraz umieszczenie tam informacji, że dany obszar jest cmentarzem – aby nie budziło wątpliwości, iż nie powinien on być wykorzystywany w celach rekreacyjnych.
4. Oznaczenie granic cmentarza i/lub grzebaliska ofiar Zagłady z punktu widzenia żydowskiego prawa religijnego ma znaczenie fundamentalne. Wzniesienie pomnika w takim miejscu to oznaka szacunku – nie powinno ono jednak zastępować oznakowania terenu, lecz je uzupełniać. Jeśli lokalizacja strefy pochówku lub/i grzebaliska pozostaje nieprecyzyjna, na etapie stawiania pomnika należy wskazać szerszy obszar (jeśli to możliwe) lub – jeśli lokalizacja nie jest znana – podkreślić, że ów pomnik nie jest on nagrobkiem. W ten sposób uniknie się sugerowania zafałszowanej lokalizacji pochówku.
5. Zgodnie z tradycją żydowską, żydowskie nagrobki (macewy) należą do zmarłych. Znaleziona poza cmentarzem macewa powinna zostać zwrócona do miejsca, z którego pochodzi. Jeśli nie jest możliwe ustalenie, który to cmentarz, powinno się ją zwrócić do najbliższego żydowskiego cmentarza. Zobacz Instrukcja powrotu macewy.
6. Jeśli na żydowskim cmentarzu znajdują się macewy, które upadły lub uległy częściowemu zniszczeniu, nie wolno ich ustawiać w sposób imitujący pierwotne położenie. W takim przypadku, według zaleceń Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy, optymalnym rozwiązaniem jest stworzenie lapidarium zintegrowanego z istniejącym ogrodzeniem lub zlokalizowanego w jego pobliżu. Macewy powinny być rozmieszczane tak, aby ich inskrypcje pozostawały widoczne. W Polsce dokładne umiejscowienie lapidarium lub innej formy ekspozycji nagrobków powinno być uzgodnione z Komisją Rabiniczną.
7. Co do zasady w Polsce nie wolno wykopywać, podnosić ani przemieszczać nagrobków, które się przewróciły, zarosły lub zostały wchłonięte przez ziemię – chyba, że taka będzie rekomendacja Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy lub osób reprezentujących społeczność żydowską i że stanie się to pod ich nadzorem. Zgodnie z tradycją i religią żydowską, priorytet stanowi ochrona szczątków zmarłych, a nie macew. Wszelkie działania mogące naruszyć szczątki znajdujące się pod powierzchnią są zabronione – nawet jeżeli służyłyby zabezpieczeniu nagrobków i znajdujących się na nich inskrypcji.
8. Element żydowskiej tradycji to umieszczanie na grobach małych kamieni. Uznaje się je za symbol pamięci i wkład w oznakowanie miejsca pochówku. Istnieją pewne fałszywe przekonania dotyczące innych przedmiotów, które można zostawiać na żydowskich nagrobkach – o ile na żydowskie cmentarze wolno przynosić kwiaty i zapalać na nich świece, o tyle pozostawianie monet czy innych cennych przedmiotów jest niestosowne i może być obraźliwe dla osób odwiedzających to miejsce.
9. Jeśli dawne budynki synagog, domy modlitwy i łaźnie rytualne (mykwy) utraciły swoje pierwotne przeznaczenie i nie służą już społeczności żydowskiej, mogą pełnić inne funkcje – warunkiem jest poszanowanie ich historii. Rekomenduje się, aby były wykorzystywane w celach edukacyjnych, kulturalnych lub społecznych oraz by wszystkie składowe danej struktury, takie jak polichromie, meble czy elementy architektoniczne, zachowywano i chroniono.
Warto mieć na uwadze, że centralną częścią architektoniczną każdej synagogi jest Aron Hakodesz, drewniana szafa, w której przechowuje się zwoje Tory. Zazwyczaj znajduje się ona na wschodniej – wyznaczającej kierunek na Jerozolimę – ścianie. Wiele synagog ma specjalne wnęki, w których umieszczano Aron Hakodesz – wciąż dostarczają one cennych wskazówek przestrzennych dotyczących pierwotnego przeznaczenia budynków i powinny być uważane za istotną składową ich kulturowego dziedzictwa.
10. Zwoje Tory oraz inne teksty religijne w języku hebrajskim (a czasem także w języku narodowym), zgodnie z żydowskim prawem i żydowską tradycją, traktuje się z wielkim szacunkiem. W razie uszkodzenia lub zużycia powinny one zostać pochowane na żydowskim cmentarzu bądź przechowywane w specjalnie do tego przeznaczonym miejscu w synagodze.
11. Ślady mezuz. W wielu miejscach Polski wciąż można znaleźć ślady mezuz, czyli zwojów pergaminu zapisanego fragmentami Tory i umieszczonych w etui na ościeżach drzwi żydowskich domów. Mogą być one nadal widoczne bądź też ukryte pod warstwami farby czy innych środków używanych podczas remontu. Ślady mezuz są świadectwem życia przedwojennej społeczności żydowskiej i cennymi znakami kulturowymi w przestrzeni domu lub mieszkania. Jeśli to tylko możliwe, zaleca się ich zachowanie, ochronę i dokumentację. Takie właśnie ślady zainspirowały projekt pamięci MI POLIN – więcej na ten temat: tutaj.